اقتصاد مقاومتی از نظریه تا عمل؛ واکاوی اقتصاد مقاومتی در آیات و روایات اسلامی

به گزارش «پايگاه خبري تحليلي رئيس جمهور ما»؛ با آنکه بیش از دو سال از ابلاغ سیاست‌های اقتصاد مقاومتی از سوی رهبر معظم انقلاب می‌گذرد، اما هنوز چارچوب مستدلی از سوی دولتمردان درباره‌ی این موضوع تدوین و طراحی نشده است. دکتر پیمان فلسفی1 و برخی همکاران او2 در مقاله‌ای که قسمت نخست آن امروز منتشر می‌شود، به واکاوی اقتصاد مقاومتی در آیات و روایات اسلامی پرداخته‌اند.

واژه‌ی اقتصاد در لغت به‌معنای اعتدال و میانه‌روی است. آن‌گونه که فیروزآبادی می‌گوید: «القصد، استقامه الطریق... و ضد الافراط کالاقتصاد: قصد یعنی مستقیم و هموار بودن راه... و ضد افراط.»3

در قرآن آمده است: «و اقصد فی مشیک: در راه رفتن اعتدال بورز.»4
«و علی الله قصد السبیل... بر خداست که راه اعتدال را بنمایاند...»5

«فمنهم ظالم لنفسه و منهم مقتصد... پس بعضی از آن‌ها به خویشتن ستم کردند و بعضی از آن‌ها اعتدال ورزیدند...»6
وقتی از اقتصاد اسلامی سخن می‌گوییم، مقصود سیستم اقتصادی است که در این سیستم، روشی که اسلام در تنظیم حیات اقتصادی دارد، مجسم می‌گردد.7

مقاومت مصدر از باب مفاعله است و مصدر دیگر آن قوام است. واژه‌ی مقاومت اشاره دارد به جایگاه مال از دیدگاه اسلام. در فرهنگ اسلام، مال وسیله‌ای است که معیار ارزشمندی آن بستگی دارد به نوع استفاده‌ای که از آن می‌شود. خاصیت و کارایی مال، مقاومت بخشیدن به تلاش‌ها و حرکت‌های انسان و پیش بردن او به‌سوی مقاصد برتر و قدرت دادن به او برای اهداف عالی‌تر است. این چیزی است که قرآن مجید با صراحت به آن توجه فرموده است و مترجمان وحی هم آن را تفسیر و تشریح کرده‌اند که فرمود: «و لا تؤتوا السفهاء اموالکم التی جعل الله لکم قیاما: اموال خود را که خداوند قوام زندگی شما را به آن مقرر داشته، به سفیهان مدهید.»8

بنابراین درصورتی‌که از مال برای قوام و برپایی جامعه و اصلاح مشکلات آن و ایجاد قدرت و حرکت و رشد استفاده شود، استفاده‌ی صحیح شده است، لیکن اگر استفاده از مال در جهت «ضد قوام و برپایی و قدرت و حرکت و رشد جامعه» باشد، آن‌گونه استفاده از مال، از نظر اسلام باطل و غلط است.
در منابع اسلامی، با نگاه توحیدی به جهان که طبق آن همه‌چیز ملک خداوند شناخته می‌شود، مال از مظاهر فضل خدا بر خلق، عامل قیام مردم، عامل بقای اسلام و مسلمانان، وسیله‌ی قدرتمندی، وسیله‌ی خیر و برکات، زینت زندگی دنیا و... شمرده شده است. برخی از این آیات چنین‌اند:

جایگاه مال در آیات قرآن

 - مال خیر است:

آیه‌ی وصیت: «کتب علیکم اذا حضر احدکم الموت إن ترک خیرا الوصیه: بر هریک از شما فرض و لازم است که اگر خیری باقی می‌گذارد (یعنی مالی باقی می‌گذارد)، در هنگام مرگ وصیت کند.»9
 «و انه لحب الخیر لشدید: انسان شدیداً خیر (مال) را دوست دارد.»10

- مال زینت زندگی است:

«المال و البنون زینه الحیاه الدنیا: مال و فرزندان زینت زندگی دنیا هستند.»11

- مال وسیله‌ی قدرت است:

«و قال لهم نبیهم ان الله قد بعث لکم طالوت ملکا قالو أنی یکون له الملک علینا و نحن احق بالملک منه و لم یؤت سعه من المال قال ان الله اصطفاه علیکم و زاده بسطه فی العلم و الجسم والله یؤتی ملکه من یشاء والله واسع علیم: وقتی طالوت از طرف خدا به سلطنت بر بنی‌اسرائیل منصوب شد، مردم گفتند او چگونه می‌تواند بر ما حاکم باشد. و حال آنکه مال گسترده ندارد.»12

«و قال موسی ربنا انک ءاتیت فرعون و ملأه زینه و اموالا فی الحیاه الدنیا ربنا لیضلوا عن سبیلک ربنا اطمس علی اموالهم و اشدد علی قلوبهم فلا یؤمنوا حتی یروا العذاب الألیم:موسی گفت پروردگارا تو به فرعون و دارودسته‌ی وی زیبایی دنیا و اموال دادی. در نتیجه با این امکانات مردم را از راه تو منحرف و گمراه می‌سازد. خدایا نابود کن اموال آن‌ها را.» 13
«ثم رددنا لکم الکره علیهم و امددناکم باموال و بنین و جعلناکم اکثر نفیرا: ای بنی‌اسرائیل در نوبت دوم پیروزی شما بر دشمنانتان، شما را به‌وسیله‌ی اموال و فرزندان کمک کردیم و شما را پرجمعیت‌تر نمودیم.»14

«فقلت استغفروا ربکم إنه کان غفارا*یرسل السماء علیکم مدرارا* و یمددکم باموال و بنین ویجعل لکم جنات و یجعل لکم انهارا: نوح پیامبر به مردم گفت: از پیشگاه پروردگارتان آمرزش بخواهید که او بسیار آمرزنده است. تا به این کار برایتان آسمان را می‌باراند و شما را به‌وسیله‌ی اموال و فرزندان مدد و یاری می‌رساند.»15
- مال عامل قیام و برپایی جامعه است:

به نظر می‌رسد برترین و عمیق‌ترین و رساترین تعبیر در رابطه با مال، تعبیر دیگری است که خداوند حکیم فرموده است: «و لا تؤتوا السفهاء اموالکم التی جعل الله لکم قیاما: اختیار امور مالی خودتان را که خداوند وسیله‌ی قیام و برپایی شما قرار داده است، به دست سفیهان قرار ندهید.»16

خطاب آیه‌ی فوق جمعی و همگانی است و به همه‌ی مسلمانان دستور می‌دهد که زمام امور مالی خودتان را به دست سفیهان و نابخردان (کسانی که سود و زیان شما را مراعات نمی‌کنند) ندهید، زیرا مال عامل قیام و برپایی شماست و وقتی به دست سفیهان افتاد، آن را نابود می‌کنند و شما را از پا می‌افکنند. برتری و عمق این تعبیر آن وقت هویدا می‌شود که همانند این تعبیر در رابطه با کعبه و مرکز عالم خاک که مورد توجه جهان اسلام است، آمده است که فرمود: «جعل الله الکعبه البیت الحرام قیاما للناس: خدای عزوجل کعبه و بیت‌الله الحرام را عامل برپا ماندن و استواری شما قرار داده است.»17

با دقت در این آیات، این حقیقت را درمی‌یابیم که اهمیت مال و ثروت از نظر اقتصادی، همتای اهمیت حج و توجه به خانه‌ی خدا از نظر عبادی است و نیز پایبندی و مراعات امور مربوط به مال، مثل پایبندی و مراعات امور مربوط به حج خانه‌ی خداست.

جایگاه اقتصاد مقاومتی در قرآن مجید

اقتصاد اسلامی برخلاف اقتصاد غربی، بر قناعت و پرهیز از مصرف‌گرایی تأکید دارد. اقتصاد غربی نیازهای انسان را نامحدود و منابع و امکانات جهان را محدود می‌داند، درحالی‌که در اسلام منابع و امکانات نامحدود معرفی شده‌اند (وَإِن تَعُدُّواْ نِعْمَتَ اللّهِ لاَ تُحْصُوهَا).18
اسلام مسئله‌ی اقتصاد را (براساس اصالت انسان) به‌عنوان جزئی از مجموعه‌ی قوانین خود که تنها می‌تواند قسمتی از نواحی حیات انسانی را تنظیم کند، مورد توجه قرار داده و حل مشکلات اقتصادی را در اصلاح مبانی عقیدتی و اخلاقی مردم می‌داند (اقتصاد در مکتب اسلام، امام موسی صدر، مقدمه و پاورقی: علی حجتی کرمانی، مقدمه، ص13): «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الأْرْضِ»19

اسلام، اقتصاد را در جهت اهداف عالیه‌ی بشر دانسته و بر این اساس، نگرش سوسیالیستی یا سرمایه‌داری را که اقتصاد را مبنا قرار می‌دهند، رد می‌کند. هدف اسلام این است که امت اسلامی، در همه‌ی ابعاد زندگی از بیگانگان مستقل باشد. در این میان، استقلال اقتصادی اهمیت خاص دارد و مطالعه‌ی تاریخ نشان می‌دهد که کشورهای استعمارگر نیز به‌طور عمده از همین طریق توانسته‌اند به مقاصد سیاسی-فرهنگی خود در کشورهای دیگر دست یابند. در قرآن کریم نیز آیاتی وجود دارد که مسلمانان را از اینکه به هر شکلی تحت سلطه‌ی بیگانگان قرار گیرند، نهی کرده است. از جمله آیه‌ی شریفه‌ی «و لن یجعل الله للکافرین علی المسلمین سبیلاً: خداوند هرگز راهی برای کافران بر مؤمنان قرار نداده است.»20

بر این اساس، اهم آیاتی که می‌توان به آن‌ها درباب اقتصاد مقاومتی استناد کرد، با ترتیب دادن مقدمات و مؤخرات، به قرار زیر است:

- «و اعدوا لهم ما استطعتم من قوه...»21 کلمه‌ی «قوه: نیرو و امکانات» عام است و فقط شامل نیروی نظامی نیست، بلکه نیروهای سیاسی و اقتصادی را نیز شامل می‌شود؛ چه آنکه قدرت اقتصادی برتر یکی از دو طرف جنگ، در سرنوشت جنگ سرد یا گرم، نقش تعیین‌کننده‌ای دارد. چنان‌که امام صادق (ع) می‌فرماید: «سیاه کردن موی سر و صورت پیرمردان رزمنده‌ی مسلمان، از مصادیق قوه است: الخضاب بالسواد»22

- «انتم الاعلون ان کنتم مومنین: شما برترید اگر مؤمن باشید.»23
برتری بر دشمنان در همه‌ی عرصه‌ها، از جمله اقتصاد را می‌توان از این آیه برداشت کرد.

- «و لن یجعل الله للکافرین علی المؤمنین سبیلا: خداوند برای کافران بر مؤمنان راه تسلطی قرار نداده است.»24
یعنی خداوند راضی نیست که کافران بر مؤمنان سلطه‌ی سیاسی، اقتصادی یا فرهنگی پیدا کنند. پس مؤمنان باید کاری کنند که کفار شرق و غرب بر آنان مسلط نشوند و هر تصمیم و قرارداد و عملی که موجب سلطه‌ی کفار و برتری آنان شود، نامشروع و حرام است. یکی از این سلطه‌ها، سلطه‌ی اقتصادی است.

- «کزرع أخرج شطئه فآزره فاستغلظ فاستوی علی سوقه یعجب الزراع لیغیظ بهم الکفار: همانند زراعتی که جوانه‌های خود را خارج ساخته، سپس به تقویت آن پرداخته تا محکم شده و برپای خود ایستاده و به‌قدری رشد و نمو کرده که کشاورزان را به شگفتی وامی‌دارد. این مثل برای آن است که کافران را به خشم آورد.»25
مفاد آیه‌، قدرت یافتن مسلمانان و رسیدن آنان به تمدن و شکوه و عظمتی است که دشمنان اسلام تاب تحمل آن را ندارند، مانند اقتدار سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی. در تفاسیر توضیح بیشتری آمده است.

- «و لو أنهم أقاموا التوراة و الإنجیل و ما أنزل الیهم من ربهم لاکلوا من فوقهم و من تحت ارجلهم: و اگر آنان تورات و انجیل و آنچه از سوی پروردگارشان بر آنان نازل شده (قرآن) را برپا دارند، از آسمان و زمین روزی خواهند خورد.»26
یعنی از برکات آسمانی و برکات زمینی هر دو برخوردار خواهند شد. آیا چنین امت‌های مؤمنی هرگز با کمبود منابع اقتصادی مواجه خواهند شد؟ خیر. آیا اقتصاد مقاومتی جز این است؟

آیات دیگری هستند که مؤمنان را از دوستی و تکیه کردن و وابستگی به کفار، یهود و نصاری نهی می‌کنند. از این آیات نیز می‌توان در تأیید اقتصاد مقاومتی بهره گرفت؛ چه آنکه وابستگی اقتصادی به دشمن، وابستگی سیاسی و غیره را نیز در پی دارد و اگر مؤمنان با آن‌ها دوستی نکنند و از اصول و خط‌قرمزهای خود دست برندارند، آنان که قدرت برتر اقتصادی و سیاسی جهان نیز هستند، مؤمنان را با تحریم‌ها و حربه‌های دیگر از پا درخواهند آورد. چنان‌که امروزه این موضوع را لمس می‌کنیم. برخی از این آیات به قرار زیرند: سوره‌ی نساء: 144، سوره‌ی مائده: 51 و 57 و سوره‌ی ممتحنه: 1.

از سوی دیگر، از دیدگاه قرآن کریم، سعی و تلاش موتور محرکه‌ی انسان‌هاست، لکن هر انسانی متناسب با میزان سعی و تلاش خود بهره می‌برد:

1. «و آن لیس للانسان الا ما سعی: برای آدمی آنچه خود انجام داده است، چیز دیگری نخواهد بود.» به عبارت دیگر، در دنیا و آخرت، انسان مهمان سفره‌ی خویش است. از جای دیگر بی‌حساب برای او نخواهد رسید. البته این امر هم در بُعد مادی و اقتصاد صدق می‌کند، هم در بُعد معنوی.
در قرآن صدها کلمه و ده‌ها آیه در زمینه‌ی کار و تلاش که اشاره به اقتصاد مقاومتی دارد، آمده است، کلماتی همچون «جهد»، «جهاد»، «سعی» و «تلاش» که همواره انسان را به‌سوی جهاد اقتصادی سوق می‌دهد، از جمله آیه‌ی فوق که متضمن کلمه‌ی سعی است و سعی به نهایت تلاش در اقتصاد و معنویات اشاره دارد.
2. در سوره‌ی هود، آیه‌ی «هو انشاکم من الارض و استعمرکم فیها: خداوند شما را از زمین ایجاد کرد و اراده نمود که توسط انسان‌ها زمین آباد گردد.» قطعاً یکی از مصداق‌های بارز اقتصاد مقاومتی در حوزه‌ی زمین و کشاورزی است که مورد تأکید مقام معظم رهبری است.
3. «و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا: آن‌هایی که در راه ما تلاش کنند، آن‌ها را به راه خویش هدایت کنیم.» قطعاً مجاهده اعم از مادی و معنوی است.

همچنین در قرآن کریم سفارش شده است: بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید که خداوند اسراف‌کاران را دوست ندارد و در آیات ذیل نیز به مضمون اقتصاد مقاومتی اشاره شده است:

سوره‌ی ذاریات: 56
سوره‌ی بقره: 30، 38، 102، 255
سوره‌ی آل‌عمران: 19، 79، 135
سوره‌ی شوری: 13
سوره‌ی نحل: 89
سوره‌ی نساء: 5
سوره‌ی مائده: 76
سوره‌ی مجادله: 10
سوره‌ی واقعه: 63، 64

تفاوت‌های «اقتصاد مقاومتی» و «ریاضت اقتصادی» در آیات الهی

«ریاضت اقتصادی» و «اقتصاد مقاومتی» دو واژه‌ی جدید هستند که یکی پس از فروپاشی اقتصاد در اروپا و دیگری بعد از تحمیل تحریم‌های جدی اقتصادی غرب علیه ایران به وجود آمده‌اند. این دو واژه نقاط اشتراک و افتراقی دارند که ذیلاً به آن‌ها می‌پردازیم

 الف) هر دو در اینکه بر جامعه‌ای که تحمیل می‌شوند، فشار می‌آورند، جامعه را در مضیقه قرار می‌دهند، قدرت خرید کم می‌شود و موجب نابسامانی‌هایی در روند زندگی‌های فردی و اجتماعی و کند شدن رشد زیرساخت‌های کشور و... می‌شوند، مشترک‌اند.

ب) نقطه‌ی افتراق آن‌ها این است که در ریاضت اقتصادی، امیدی به آینده نیست. فعلاً افراد مجبورند سختی را تحمل کنند. این تحمل سختی را هیچ فرجام خوشی نیست.

اما در اقتصاد مقاومتی، افراد سختی‌هایی را تحمل می‌کنند، ولی می‌دانند که اولاً این تحمل و این مشکل بهای یک چیز باارزش است که به‌خاطر آن باید آن را به جان بخرند. دیگر اینکه همچنان‌که از نامش پیداست، این مشکلات را با امید به آینده‌ای روشن تحمل می‌کنند. درست همانند دو نفری که در یک مسیر سنگلاخ و ناهموار راه می‌پیمایند که یکی از آن‌ها بدون هدف است و نمی‌داند به کجا می‌رود. فعلاً با این سنگ‌ها و خارها دست‌وپنجه نرم می‌کند، ولی امیدی به آینده ندارد، اما دیگری نیز در این مسیر با مشکلات قدم برمی‌دارد، ولی می‌داند که نهایت این راه به نقطه‌ی مطلوب وی می‌رسد و به امید رسیدن به آن نقطه‌ی روشن، سختی‌ها را تحمل می‌کند.

اولی تنها ریاضت و سختی می‌کشد بدون هیچ‌گونه دلخوشی و امیدی به آینده، دومی هم همین ریاضت و سختی را تحمل می‌کند با امید و علم به اینکه این راه، دیر یا زود به پایان می‌رسد و او به سرمنزل مقصودش خواهد رسید.

خداوند متعال حالت این دو گروه را چنین به تصویر کشیده است: «وَ لا تَهِنُوا فِی ابْتِغاءِ الْقَوْمِ إِنْ تَکُونُوا تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ یَأْلَمُونَ کَما تَأْلَمُونَ وَ تَرْجُونَ مِنَ اللَّهِ ما لا یَرْجُونَ وَ کانَ اللَّهُ عَلیماً حَکیماً: در تعقیب دشمنان (دست‌وپنجه نرم کردن با آن‌ها) سستی نکنید (بلکه روحیه‌ی تهاجمی خود را همه حال حفظ کنید)، زیرا همان‌طور که شما در سختی هستید، آن‌ها هم در سختی هستند (با یک فرق که) شما امید به رحمت وسیع پروردگار دارید، اما آن‌ها چنین امیدی ندارند.»27

برای حفظ روحیه‌ی امید و از دست ندادن نشاط مبارزه، خداوند آیات مربوط به استقامت و صبر را نازل فرموده است: «فَاستَقِم کَما أُمِرتَ وَ مَن تابَ مَعَکَ وَلا تَطغَوا إِنَّهُ بِما تَعمَلونَ بَصیرٌ: در انجام وظایف، استقامت داشته باشید و از راه الهی بیرون نروید که خداوند به آنچه انجام می‌دهید آگاه است.»28
«انَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ استَقَمُوا تَتَنزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَئکةُ أَلا تخَافُوا وَ لا تحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالجْنَّةِ الَّتی کُنتُمْ تُوعَدُونَ: کسانی که در راه کلمه توحید (که تمام اعمال خیر و مجاهدت از این کلمه نشئت می‌گیرد)، استقامت به خرج دهند، ملائکه بر آن‌ها نازل می‌شوند که نترسید و اندوهی به خود راه ندهید و شما را بشارت باد به پایان خوش این راه که بهشت است.»29

همچنین است آیات مبارکه‌ی «إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ»30 و «فَلِذلِکَ فَادعُ وَاستَقِم کَما أُمِرتَ وَلا تَتَّبِع أَهواءَهُم»31
«ای پیامبر، تو مأموریت خود را انجام بده و دعوت به حق بکن و کار به سلیقه‌ها و خواهش‌های افراد نداشته باش.»

این آیات، هم ما را به استقامت دعوت کرده و هم نتیجه‌ی استقامت را که فوز و پیروزی و در نهایت ورود به بهشت پروردگار است، مژده می‌دهد. آیات بسیاری هم درباره صبر در قرآن آمده است:

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اصْبِرُواْ وَصَابِرُواْ وَرَابِطُواْ وَاتَّقُواْ اللّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، به‌طور فردی و جمعی صبر داشته باشید و باهم مرتبط باشید و تقوا داشته باشید که این‌ها موجب رستگاری است.»32

«وَاصْبِرْ فَإِنَّ اللّهَ لاَ یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ: صبر داشته باش که خداوند اجر محسنان را ضایع نمی‌کند.»33

«فَاصبِر اِنَّ وَعدَاللّه حقَّ وَلا یستخفنک الَّذینَ لایوقِنون: صبر داشته باش که وعده‌ی الهی حق است و کسانی که یقین ندارند تو را سست و سبک نکنند.»34

کلاً انسان‌ها با این مشکلات آزمایش می‌شوند و همین مشکلات باعث رشد و اعتلای آن‌ها می‌شود؛ همچنان‌که در ایران اسلامی دیدیم هرچه مشکلات بیشتر شد، توان ملت هم بالاتر رفت و کشور در مقام بالاتری قرار گرفت. البته این مشکلات امتحان الهی است و باعث ریزش‌هایی هم از افراد کم‌ظرفیت می‌شود.

«وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِّنَ الْخَوفْ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَمَوَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُون أُولَـئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَـئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ: خداوند انسان‌ها را با انواع آزمایش‌ها می‌آزماید. با ترس (ترس از قدرت دشمن و یا ترس‌های دیگر)، گرسنگی، کم شدن اموال، از بین رفتن برخی انسان‌ها، از بین رفتن حاصل‌ها... همه و همه آزمایش‌های الهی هستند، ولیکن در این میان بشارت الهی ویژه‌ی صابرانی است که وقتی مشکل برایشان پیش می‌آید، می‌گویند: ما از خداییم و به‌سوی او بازمی‌گردیم (تسلیم اوامر و مقدرات الهی هستیم). پس درودها و رحمت‌های الهی هم شامل این‌ها می‌شود و آن‌کس که مشمول درود و رحمت الهی باشد، دنیا و آخرتش آباد است و راه هدایت هم همین است.»35

دشمن برای به زانو درآوردن ملت ایران همه‌ی راه‌ها را تجربه کرده و نتیجه نگرفته است؛ راه‌هایی مانند افزایش اختلاف داخلی از قبیل شیعه و سنی، قبیله‌ای و زبانی، حمله‌ی مستقیم نظامی، ترور سران نظام، جنگ تحمیلی، فتنه‌های رنگارنگ و... بااین‌همه، باز این ملت درصدد دسترسی به نیروی هسته‌ای برای پیشرفت‌های خود و قطع کامل وابستگی‌اش است. در انواع علوم و دانش‌ها، جهش‌ها و پیشرفت‌های خارق‌العاده و چشمگیر داشته است.

از نظر نظامی به‌جایی رسیده که حمله‌ی نظامی به ایران را مشکل و بلکه محال کرده است. از حیث بین‌المللی به آنجا رسیده که در منطقه و بلکه در کل جهان هیچ موضوع تأثیر‌گذاری بدون حضور مستقیم یا غیرمستقیم ایران سامان نمی‌پذیرد و... این‌ها برای دشمنان کشور قابل تحمل نیست.

اقتصاد مقاومتی در احادیث و روایات

در حکومت اسلامی می‌باید حفظ حاکمیت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی اسلام در روابط با بیگانگان مدنظر مسئولان باشد؛ چنان‌که پیامبر اسلام (ص) فرمود: «الاسلام یعلو و لایعلی علیه: اسلام برتر است و نباید فرودست واقع شود.»36

آیا اقتصاد ضعیف، وابسته و غیرمقاوم، نشانه‌ی برتری اسلام و مسلمانان است؟ رسول خدا (ص) فرمود: «أن الله یحب اذا عمل أحدکم عملا أن یتقنه: خداوند دوست دارد هنگامی که یکی از شما کاری را انجام می‌دهد، درست و استوار انجام دهد.»37

آیا تولید محصولات بی‌کیفیت و نامرغوب که موجب از دست رفتن بازارهای داخلی و خارجی می‌شود، عمل در جهت سخن رسول گرامی اسلام و پسند الهی است؟ بنابراین سعی در جهت دستیابی به اقتصاد مقاومتی، حرکت در مسیر محبوبیت خدای تعالی است. امام علی (ع) می‌فرماید: «لاتطلب سرعه العمل و اطلب تجویده، فإن الناس لایسالون فی کم فرغ من العمل بل یسالون عن جوده صنعته: به‌دنبال سرعت در انجام دادن کار مباش، بلکه کیفیت خوب محصول را بجوی، چه آنکه مردم نمی‌پرسند در چند روز به انجام رساند، بلکه در پی کیفیت محصول‌اند.»38

اگر چنین طرز تفکری در صنعت و کشاورزی و بخش‌های خدماتی و غیره حاکم شود که هرکسی به کیفیت کار و محصولش بیندیشد و تلاش و تدبیر کند تا آن را ارتقا ببخشد، آیا دسترسی به اقتصاد مقاومتی دور انتظار خواهد بود؟
امام صادق (ع) می‌فرماید: «کل ذی صناعه مضطر الی ثلاث خصال یجتلب بها المکسب و هو أن یکون حاذقا بعلمه، مودیا للأمانة فیه، مستمیلا لمن استعمله: هر تولیدکننده‌ی صنعتی (کارگر) را در حرفه‌اش از سه ویژگی گریزی نیست تا کسب‌وکارش رونق گیرد: در کارش استاد و ماهر باشد، امانت‌دار کارفرما باشد، نظر (خواست) مشتری را در کیفیت محصول تأمین کند.»39

اگر در بخش‌های صنعتی اعم از کارگاه‌های کوچک و بزرگ و کارخانه‌های تولیدکننده و صادرکننده‌ی محصول با برند ایرانی، چنین ویژگی‌هایی را مدنظر قرار دهند، بی‌گمان رهاوردش ارتقای درآمد ناخالص ملی و در نهایت دستیابی به اقتصاد مقاوم خواهد بود. امام علی (ع) می‌فرماید: «ثمره القناعه العز: نتیجه و محصول قناعت، عزت است.»40 امام علی (ع) در جای دیگری در این‌خصوص می‌فرمایند: «تَعَرَّضوا لِلتِّجارَهِ، فَإِنَّ فیها غِنىً لَکُم عَمّا فی أیدِی النّاسِ: به بازرگانى روى آورید که در آن، بى‌نیازى‌تان از آنچه مردم دارند، نهفته شده است.»41 امام علی (ع) می‌فرمایند: «للمؤمنون ثلاث ساعات، فساعه یناجی فیها ربه و ساعه یرم [فیها معایشه] معاشه و ساعه یخلی فیها بین نفسه و بین لذتها فیما یحل و یجمل: زندگی مؤمن سه قسم است. در یک قسمت به عبادت و مناجات با خدا می‌پردازد، در قسمت دیگر به تأمین امور معاش خود می‌رسد و در قسمت دیگر، از لذت‌های زیبا و حلال استفاده می‌کند.»42

علی (ع) در خطبه‌ی 176 درباره‌ی تلاش و اقتصاد مقاومتی چنین می‌فرمایند: «العمل العمل ثم النهایه النهایه و الانشقامه الاستفامه ثم الصبر، الصبر.»43 بخشی از خطبه‌ی 176 امام علی (ع) مسلمین را به عمل و استقامت و آینده‌نگری در عمل و صبر و بردباری در عمل و پرهیزگاری در عمل تشویق می‌کند.
این عمل مورد نظر امام علی (ع) اقتصاد مقاومتی و تلاش و کوشش مادی و معنوی را شامل می‌شود. مولای متقیان حضرت علی (ع) در «نهج‌البلاغه» درباره‌ی قناعت می‌فرماید: «قناعت سرمایه‌ای است که پایان نمی‌پذیرد و هیچ گنجی بی‌نیازکننده‌تر از قناعت و هیچ مالی در فقرزدایی ازبین‌برنده‌تر از رضا نیست و کسی که به اندازه‌ی کفایت از دنیا بردارد، به آسایش دست یابد و آسوده‌خاطر گردد، درحالی‌که دنیاپرستی کلید دشواری و مرکب رنج و گرفتاری است.

اگر در همه‌ی بخش‌های دولتی و خصوصی، به‌ویژه در عرصه‌های کشاورزی و صنعتی، قناعت و صرفه‌جویی حاکم و از ریخت‌وپاش جلوگیری شود، بی‌گمان حاصلی جز عزت ملی در پی نخواهد داشت. یکی از امور لطمه‌زننده به اقتصاد مقاوم، عدم قناعت و صرفه‌جویی است.

اصولاً تغییر سبک زندگی مصرف‌گرایانه و اشرافی به سبک زندگی اسلامی-ایرانی که قناعت و صرفه‌جویی و مصرف درست و بجا در آن از جایگاه ممتازی برخوردار است، پیش‌فرض تحقق اقتصاد مقاومتی است. امام علی (ع) در زمینه‌ی اهتمام به کشاورزی و افزایش تولید و خودکفایی در محصولات کشاورزی و در نهایت کسب ثروت و بی‌نیازی اقتصادی می‌فرماید: «من وجد مآء و ترابا ثم افتقر فابعده الله: هرکس آب و خاک حاصلخیز داشته باشد و تن به کار کشاورزی و تولید محصول ندهد و فقیر بماند، دور از رحمت خدا باد.»44

آیا براساس این سخن گران‌سنگ، نباید نتیجه گرفت کشوری که از امکانات کشاورزی‌اش درست و بجا و مدیریت‌شده استفاده نکند و در ابتدایی‌ترین محصولاتش نیاز به واردات داشته باشد، از رحمت الهی دور است و سزایش این است که در فقر و فلاکت به سر برد؟
در منطق اسلام، اصولاً زمین‌های کشاورزی و هر زمینی که بتوان از آن در تولید برخی محصولات سازگار بهره گرفت، نباید بیکار و تعطیل بماند. رسول گرامی اسلام در این زمینه می‌فرماید: «من کان له أرض فیزرعها و الا فلیودها أخاه و لایواجرها ایاه: هرکس زمینی دارد آن را بکارد، وگرنه در اختیار برادر دینی‌اش قرار دهد و از او حق‌الاجاره نگیرد.»45 یعنی با نگرفتن اجاره‌بها هم که شده، به تولید ملی و خودکفایی کشور کمک کند.

امام علی (ع) می‌فرماید: «المنیه و لاالدنیه، التقلل و لا التوسل: مرگ آری، زبونی هرگز. فقر آری، وابستگی هرگز.»46

آیا حکایت ما و استکبار جهانی در حال حاضر همین نیست که ما را با فشار تحریم‌های خارجی و عدم اجرای برنامه‌های اقتصاد مقاومتی در داخل، بین دوراهی فقر و وابستگی و ذلت‌پذیری قرار داده‌اند؟

حضرت در سخنی دیگر می‌فرماید: «من لم یصبر علی کده، صبر علی الافلاس: هرکس بر رنج و زحمت کسب‌وکار صبر نکند، به‌ناچار می‌باید بار سنگین ورشکستگی را بر دوش خود تحمل کند.»47
کشوری نیز که کار و تلاش معاش در آن حرف اول را نزند و در اقتصاد، سری در سرهای اقتصادی دنیا نداشته باشد، افلاس و تهی‌دستی را باید پذیرا باشد. *

پی‌نوشت‌ها:
1. مدیرکل دفتر حوزه‌ی نمایندگی ولی‌فقیه در وزارت جهاد کشاورزی
2. مسئولان حوزه‌های نمایندگی ولی‌فقیه در وزارت جهاد کشاورزی:
· حجت‌الاسلام‌والمسلمین عبدالرضا دغاغله
· حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیدمحمد موسوی
· حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیدمجتبی موسوی
· حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیدمجتبی حسینی
· حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیدمحمدعلی سجادی
· حجت‌الاسلام‌والمسلمین حسین سعیدیان
· حجت‌الاسلام‌والمسلمین یوسف پرویزپور
· حجت‌الاسلام‌والمسلمین امین رضایی دولت
· تقی‌پور متقی مدیر مطالعات حوزه‌ی نمایندگی ولی‌فقیه

3. القاموس المحیط، واژه‌ی قصد.
4. لقمان، 19.
5. نحل، 9.
6. فاطر، 32.
7. شهید صدر، اقتصاد ما، ج1، ص7.
8. نساء، 5.
9. بقره، 180.
10. عادیات، 8.
11. کهف، 46.
12. بقره، 247.
13. یونس، 88.
14. اسراء، 6.
15. نوح، 10-12.
16. نساء، 5.
17. مائده، 97.
18. ابراهیم، 34.
19. اعراف، 96.
20. نساء، 141.
21. انفال، 60.
22. بحار، ج61، ص158.
23. آل‌عمران، 138.
24. نساء، 141.
25. فتح، 92.
26. مائده، 66.

27. نساء، 104.

28. هود، 112.
29. فصلت، 30.
30. احقاف، 13.
31. شوری، 15.
32. آل‌عمران، 200.
33. هود، 115.
34. روم، 60.
35. بقره، 155، 156 و 157.
36. تذکره‌الفقهاء، ج16، ص446.
37. مجمع‌الزوائد، ج4، ص98 و الجامع الصغیر، ج1، ص177.
38. موسوعه ‌الإمام علی‌بن‌ابی‌طالب، الری شهری، ج4، ص177.
39. تحف‌العقول، ص238.
40. غررالحکم، ح4646.
41. وسائل‌الشیعه، ج12.
42. نهج‌البلاغه، حکمت 390.
43. نهج‌البلاغه، خطبه‌ی 176ذ.
44. بحارالانوار، ج100، ص65.
45. اصول کافی، ج5، ص78.
46. نهج‌البلاغه، حکمت 396.
47. غررالحکم، ح8987.